مهاجرت نخبگان؛ بحرانی که هنوز رسمیت نیافته است

برهان خبر- مینا حیدری - آمارها بیانگر آن است، مهاجرت ایرانی‌ها در دو سال اخیر نسبت به ۳۰ سال قبل، دو برابر شده و اکنون کارگران ماهر و دانش‌آموزان نیز در شمار مهاجران درآمده‌اند. این روند می‌تواند پیامدهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، بهداشتی، آموزشی و توسعه‌ای در پی داشته باشد.
رصدخانه مهاجرت ایران اعلام کرده است: در فاصله سال 2010 تا 2021 سالانه به طور متوسط حدود 86 هزار ویزا یا اجازه اقامت غیرتوریستی برای ایرانیان صادر شده است و این میزان آمار جدیدی در موضوع مهاجرت است. همین نهاد در یک نظرسنجی اینترنتی با حضور بیش از 12 هزار نفر به این نتایج رسیده است: 17 درصد اصلا تمایلی به مهاجرت ندارند؛‌ چهار درصد مهاجرت کرده اما تمایل قطعی به بازگشت دارند؛‌ 46 درصد تمایل به مهاجرت دارند؛ 15 درصد برای مهاجرت اقدام کرده‌اند؛‌ 15 درصد هم مهاجرت کرده‌اند.

روزنامه هم‌میهن در گزارشی که روز دوشنبه ۲۲ آبان 1042 نوشت: جمعیت ایرانیان مهاجر در دنیا در مجموع دو میلیون و ۶۲ هزار نفر برآورد شده است.
اما نهادهای مختلف آمارهای متفاوت و بالاتری از شمار ایرانیان مهاجرت‌کرده ذکر می‌کنند. برای مثال، دبیرخانه شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور، وابسته به وزارت امور خارجه، سال ۱۴۰۰ اعلام کرده بود که در کل چهار میلیون و ۳۷ هزار و ۲۵۸ ایرانی در خارج از کشور هستند.

مهاجرت پدیده ویژه جوانان
تغییر هرم سنی و جهت‌گیری تخصصی مهاجران است نیز در امر مهاجرت بسیار قابل توجه است و مهاجرت را به پدیده‌ ویژه جوانان تبدیل کرده است. رئیس سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان،‌ آمار مهاجرت سمپادی‌‌‌ها را که نوعا سن شان زیر 19 سال است، در حد آمار مهاجرت دانشجویان معرفی می‌کند به این معناست که میل به مهاجرت، در موج جدید، طیف سنی پایین تری را درگیر کرده و بنابراین میانگین سنی مهاجران ایرانی را دستخوش تغییراتی کرده است. علاوه بر این شواهدی از مهاجرت متخصصان و نیروهای ماهر و کارآزموده و نیز نخبگان هم به چشم می‌آید که باید مد نظر قرار گیرد. تراز 17 هزار دانشجوی ایرانی در خارج در سال2000 میلادی، به عدد 66هزار در سال 2020 رسیده است. آمارهایی درباره مهاجرت متخصصان و کارکنان ماهر هم اعلام شده است.

میلی برای بازگشت نیست
پیمایش رصدخانه مهاجرت ایرانیان نیز نرخ میل به مهاجرت و میل به بازگشت را در میان قشرهای اجتماعی مقایسه کرده که براساس آن،‌ مثلا میل به مهاجرت در دانشجویان، ‌بیش از 34 درصد است اما میل به بازگشت در آنان، کمتر از 20 درصد.
اما گویا مسئله مهاجرت تبدیل به مسئله کلان اجتماعی تبدیل نشده است و تنها در حد مسئله وزارت علوم و وزارت بهداشت باقی مانده است و در همین زمینه روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در گفت‌وگو با روزنامه دانشگاه شریف می‌گوید: «آمار مجموعه‌ها، افراد و شرکت‌های مهاجرت کننده در حال حاضر اصلاً خطرناک نیست». او این طور استدلال می‌کند: «مثلا اگر تا سال‌های قبل ۱۰۰ نفر می‌رفتند، حالا ۲۰۰ نفر شده است؛ چند نفر متخصص داریم؟ مثلا دو هزار تا نفر.»

راهکار پلیسی مقابله با مهاجرت نخبگان
در اواخر بهمن سال 1402 بود که سلمان سید افقهی، قائم مقام بنیاد ملی نخبگان اعلام کرد: با همکاری پلیس جلوی مهاجرت نخبگان را می‌گیریم و این راهکار پلیسی تنها رویکرد مسئولان برای مقابله با مهاجرت نخبگان بود که نه تنها مسئله را حل نخواهد کرد بلکه به ابعاد ماجرا خواهد افزود.
در همین زمینه امان الله قرایی مقدم، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه به برهان خبر می‌گوید: آلفرد مارشال، برنده جایزه نوبل اقتصاد معتقد است: اگر آموزش‌وپرورش شهری در طول صدسال بتواند یک مخترع پرورش دهد، هزینه صدساله آموزش و پرورش آن شهر را جبران کرده است. البته باید تاکید کرد که هیچ سرمایه‌ای طبیعی اعم از نفت، گاز، منابع معدنی نمی‌تواند جای خالی نخبگان را در کشور پر کند و نخبگان سرمایه اجتماعی هر جامعه‌ای هستند. در نبود نخبگان منابع طبیعی ارزش خودش را از دست می‌دهد زیرا متخصصی برای استخراج آن‌ وجود ندارد.
او می‌افزاید: بنیامین هگنز، استاد دانشگاه هاروارد که در زمینه فرار مغزها مطالعاتی را انجام داده عنوان می‌کند: هیچ سازمان و مقرراتی در زمینه رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بدون داشتن متخصصانی که می‌دانند و می‌توانند آن را اداره کنند به نتیجه نخواهد رسید.

آب و هوای نامساعد اجتماعی و معضل مهاجرت
دکتر قرایی مقدم ادامه می‌دهد: ژوزف شومپیتراقتصاددان، جامعه‌شناس و سیاستمدار عنوان می‌کند، هر زمان آب و هوای اجتماعی مساعد نباشد رشد و توسعه کاهش پیدا می‌کند. امروز آب و هوای اجتماعی در ایران مساعد نیست و باعث می‌شود نیروی ماهر نه تنها از کشور مهاجرت بلکه فرار کند و نخبگان بخشی از سرمایه اجتماعی‌اند که از در حال از دست رفتن هستند.
این جامعه شناس می‌گوید: هیچ چیزی جای نیروی ماهر اعم از متخصص، پزشک، ریاضیدان، خبرنگار، پرستار و ... را نمی‌گیرد و تا آب و هوای اجتماعی( شرایط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی) مساعد ن میلی برای بازگشت نخبگان به کشور وجود ندارد و ماجرا از مهاجرت نخبگان فراتر خواهد رفت و به مهاجرت طبقه متوسط خواهد رسید که اکنون به این مرحله رسیده‌ایم.

پیوند توسعه و نخبگان جامعه
این استاد دانشگاه بیان می‌کند: دو کشور ژاپن در آسیا و دانمارک در اروپا کشورهایی هستند که منابع طبیعی ندارند اما با نیروی نخبگان توانسته‌اند به جایگاه مهمی در جهان دست یابند و کره جنوبی نیز این چنین است و کشورهای دیگری نظیر آمریکا و کانادا و آلمان توسط نیروی انسانی ماهر مهاجر به توسعه رسیده‌اند.
قرایی مقدم می‌افزاید: من در حدود ۲۰ سال قبل در مقاله «چه کسی خسارت فرار نخبگان را ازکشور می پردازد؟» که در روزنامه همبستگی منتشر شد به این موارد اشاره کردم. وقتی فضای اجتماعی در برخی موارد مسموم باشد و بیکاری و فقر وجود داشته باشد و امید به آینده در برخی از نسل جوان مایوس کننده باشد و شادی و نشاط در جامعه کمتر وجود داشته باشد و مسئله ازدواج و شکاف طبقاتی و ده‌ها مسئله دیگر وجود داشته باشد، این وضعیت منجر به مهاجرت جوانان می‌شود. افرادی که مهاجرت می‌کنند زودتر محیط اجتماعی و وضعیت اوضاع و احوال اجتماعی را درک می‌کنند.

راهکار مقابله با مهاجرت نخبگان
قرایی مقدم راهکار مقابله با مهاجرت نخبگان را بهبود فضای اجتماعی می‌داند و می‌گوید: مسئله مسکن، اشتغال، آینده، نشاط اجتماعی، تفریح را در ایران باید سرو سامان داد. مهمتر از هر چیزی نبود دموکراسی و نبود آزادی بیان است. اعتماد جامعه باید جلب شود و در کشوری که 70 میلیون در آن به کمک‌های معیشتی نیاز دارند و 30 میلیون در آن زیر خط فقر هستند باید شرایط اقتصادی را به سرعت بهبود بخشد و در این فضا صحبت از خرید جت شخصی مثل یک لطیفه است و روح مردم را می‌آزارد و نخبگان جامعه را منزجر می‌کند.