ورزش‌های سنتی، گنجینه باورهای فرهنگی اقوام ایران

به گزارش ‏CHN‏ مقام معظم رهبري بارها درباره سخنان خود به اهميت بازي چوگان تاکيد کرده‌اند. ايشان اين ورزش را متعلق به ايرانيان مي‌دانند و معتقدند که مسئولان بايد در حفظ آن کوشا باشند. بخشي از توصيه‌هاي مقام معظم رهبري به اين شرح است:‏
‏ ايشان در فرمايشات خود گفته‌اند: "من به مسئولين ورزشي توصيه کردم، باز هم توصيه مي‌کنم که چندين رشته ورزشي مناسب را که از نظر منطق و فرهنگ ما معني و مضمون دارد، انتخاب کنيد و روي‌آن سرمايه‌گذاري کنيد." همچنين فرموده‌اند: "البته ورزش‌هاي بومي ما، ورزش‌هايي که مربوط به سابقه و فرهنگ گذشته ماست متاسفانه مهجور است و دست خود ما نيست، خيلي از ورزش‌ها در کشور ما مهجور است و من در آن ديدار از آن‌ها اسم آوردم، چوگان که جزء ورزش‌هاي قديمي ماست ... اين‌ها مي‌تواند در دنيا مطرح بشود." ايشان در ادامه تاکيد کرده‌اند که:‏
‏ "بعضي از اين ورزش‌ها، ورزش‌هاي اصالتا ايراني است که از تاريخ ما براي ما به يادگار مانده است، مثل سوارکاري، هفت سنگ - چوگان بازي و يا بعضي از همين شاخه‌هاي ورزش باستاني."
اما سخنان مقام معظم رهبري به این جا ختم نمي‌شود. ايشان گفته‌اند: "دنبال ورزش‌هايي بگرديد که بومي ماست و مردم ا‌ز آن‌ها خبر ندارند. مثلا ورزش چوگان که يک ورزش ايراني است، هفت سنگ و000 بيائيد اين‌ها را احيا و زنده کنيد و چون جزء فرهنگ شما و اصلا جزء مليت شماست."
بازی های بومی و محلی سرشار از آداب، رسوم و خرده فرهنگ هایی است که بیانگر فرهنگ غنی و اصیل مردمان هر دیار است، بازی های بومی و محلی، بخشی از این آداب و آیین هاست که سرمایه فرهنگی و میراث معنوی ایران محسوب می شود. ایجاد یک تحول فرهنگی بزرگ، مستلزم تغییر در نگرش و عادات افراد در دوران کودکی است، زیرا در بزرگسالی نمی توان این کمبودها را جبران کرد. بازی های بومی- محلی گنجینه ای تمام نشدنی از همه فاکتورهای آمادگی جسمانی و رنگین کمانی از فرهنگی ناب ایرانی در خود نهفته دارند. بازی های بومی و محلی متنوع بوده و با نهایت آزادی و بدون مقید بودن به مکان، زمان و ابزار دست و پاگیر، قابل اجرا هستند.

هریک از این بازی ها با توجه به نوع الگوی اجرا و پیچیدگی مهارتی آن، کمک شایانی به افزایش آمادگی حرکتی و مهارتی در سنین پایه برای ورود به عرصه ورزش قهرمانی خواهدکرد. شکوفایی ورزش های بومی و محلی، توجه به ورزش همگانی، ترویج فرهنگ نشاط و شادابی همسو با آموزه های دینی و تلفیق ورزش و ارزش باید به عنوان محور اصلی و اولویت مهم مورد توجه باشد و با عنایت به پیشرفت، توسعه و اقبال عمومی مردم به تربیت بدنی و ورزش همگانی از سویی و وجود ظرفیت های مناسب و بالا در ورزش های بومی و محلی از سوی دیگر ضروری است با اتخاذ سیاست ها و اجرای شیوه های مناسب و سنجیده،بسترهای لازم برای عینیت بخشی به این هدف مهم فراهم گرد. نظام نامه ورزش های بومی و محلی مجموعه ای مشتمل بر تعاریف، ماموریتها، چشم انداز، اهداف، ساختار، ضمانت های اجرایی، رویکردها و راهبردها، راهکارها و اقدامات عملی است.

اهمیت بازی های بومی ومحلی و نقش تاثیرگذار آن در حفظ و بقای خرده فرهنگ ها، مسئولان و مدیران فرهنگی و ورزشی باید درسیاست گذاری های کلان و خرد نگاهی ویژه به این مقوله داشته باشند. یکی از دغدغه های سیاست گذاران فرهنگی و ورزشی، در جوامع پیشرفته، تلاش برای حفظ خرده فرهنگ ها وتکیه بر حفظ اصالت فرهنگ های بومی و محلی است.

بازیهای بومی، محلی نیز می تواند به عنوان مصداق فرهنگی، در به دوش کشیدن خرده فرهنگ های پسندیده بومی و انتقال آن به نسل جدید، نقش ویژه ای را بازی کنند کودکان و دانش آموزان به عنوان سرمایه های ملی، جزئی از شهروندان ما هستند که توجه به آنها، نشانگر عزم ملی در اصلاح ساختار جامعه است.

اگر مسئولین هنگام تولید علم، با حساسیت بیشتری به پدیده منحوس تهاجم فرهنگی بیاندیشند، بی شک ابزار مورد نیاز برای این سرمایه گذاری عظیم را، از رفتار مشتاقانه کودکان به بازی و سرگرمی خواهند جست. بازیهای بومی، محلی در مدارس قادر خواهد بود منش پهلوانی، سنتهای ملی و اخلاق اسلامی را به دانش آموزان گوشزد کند و به ترویج و تبلیغ سبک زندگی و شخصیت ایرانی قابل قبولی بپردازد.

هنوز کامپیوتر و تبلت و موبایل سر از زندگی من و شما در نیاورده بود. ما بودیم و خودمان و بچه‌های محل که لذت بازی با آنها در کوچه پس کوچه‌ها به شیرینی آب نبات چوبی‌هایی بود که بعد از نمره ۲۰ از دکان پدربزرگ جایزه می‌بردیم، هفت سنگ و لی‌لی و یک قل دو قل، پای ثابت عصرهای تابستانی ما بودند. اما حالا نه از دکان کوچک پدربزرگ خبری است، نه از بچه‌های محل و نه از آب نبات چوبی....
بازی برای نسل‌ها، خاطره دورِ زیستن با بچه‌های محل است، بازی‌هایی که پیوند عمیقی با فرهنگ بومی و اجتماعی ما ایرانی‌ها داشتند، بازی‌هایی مثل اتل متل توتوله، الک دولک، کلاغ‌ پر، گرگم به هوا، نون بیار کباب ببر، هفت‌سنگ، یک ‌قل ‌دو ‌قل و... که ایرانی بودند و نسل به نسل به پدربزرگ‌ها و پدرهای ما رسیدند اما حالا محو در غبار فراموشی شده‌اند.

اجرای دسته جمعی بازی‌ها علاوه بر اینکه کودکان و نوجوانان را سرگرم می‌کرد؛ رفتار اجتماعی، همکاری، احترام متقابل و مسئولیت پذیری را هم به آنها آموزش می‌داد. با این حال گذر زمان به تغییر بخشی از این رفتار منجر شده است.
به ‌تدریج بازی‌های بچه‌ها تغییر کردند. با پر رنگ شدن نقش تکنولوژی در زندگی به همان سرعت رفاه و آسایش وارد زندگی ما شد. بخشی از الگوهای زندگی جمعی کمرنگ شد و جای خود را به شرایط جدید و تازه تری دارد. حالا دیگر در میان بازی‌های امروز و بازی‌هایی که زمانی پیش از این در محله یا محیط‌های خانوادگی انجام می‌شدند هیچ شباهتی وجود ندارد.

یعنی باید باور کرد که نسل امروز برای همیشه ارتباط خود را با بازی‌های گذشتگان از دست داده است؟ چگونه می‌توان به حفظ این بازی‌ها کمک کرد و آنها را به عنوان بخشی از فرهنگ بومی خود حفظ کنیم؟
بازی‌های سنتی ما از کجا آمده‌اند؟
برای اینکه به این دو سوال پاسخ داد اول باید بدانیم بازی چیست و بازی‌های سنتی ما از کجا آمده‌اند. در فرهنگ لغت فارسی، کلمه بازی برابر با سرگرمی، مشغولیت، تفریح، لعب، کار، ورزش و فریب آمده است. بازی‌ها به طور عام دارای یک بار فرهنگی هستند. بازی‌های بومی، قبیله‌ای، محلی و سنتی ایرانی علاوه بر بار فرهنگی، از جذابیت و تنوع بالایی نیز برخوردار هستند. با توجه به پهناوری اقلیمی، و قومی و قبیله‌ای در ایران، انواع بازی‌ها با هدف‌های خاص طراحی شده و میان مردم رایج بوده‌اند.

بالغ بر ۱۵۰ نوع بازی سنتی در ایران وجود داشته که به مرور زمان و تغییر شیوه‌های زندگی، نسل امروز با بسیاری از آنها بیگانه شده است. این بازی‌ها در دو گروه فضای باز و فضای بسته تقسیم‌بندی شده و این امکان را برای افراد مهیا می‌کرده‌اند که در هر مکان و شرایطی بتوانند از اوقات خود بهترین بهره را ببرند. برخی از بازی‌ها به لحاظ اجتماعی، فرهنگی و مذهبی در اکثر نقاط ایران مشترک بوده‌اند.

بازی‌ها برگرفته از فضای فرهنگی و جغرافیایی خود هستند و بنابراین هر منطقه‌ای ارزش‌ها و آن دسته از مهارت‌ها را از طریق بازی در اعضای خود تقویت می‌کند که لازمه زندگی در آن منطقه است. به قول عده‌ای علت وجود خشونت در بازی‌های محلی برخی مناطق نیز همین مسئله آب و هوا و محیط زیست خشن آنهاست. روی هم رفته، بازی‌های محلی، تنوع بسیار داشته و هر کدام در زمان‌های مختلفی از شبانه روز و نیز ایام سال انجام می‌شوند، به جنسیت خاصی تعلق دارند و نیز حالت‌های مختلف انفرادی و گروهی را شامل می‌شوند. بازی‌های محلی، بخشی از سرمایه‌های فرهنگی ما هستند که به رغم تنوع بسیار چشمگیرشان امروز در بسیاری از مناطق کشور در حال فراموشی و نابودی هستند. این مسئله یکی از عللی است که پرداختن به آنها را به عنوان یک موضوع، ضروری می‌سازد.

ورزش‌های سنتی، گنجینه باورهای فرهنگی اقوام ایران
ورزش‌های سنتی و بازی‌های بومی و محلی به عنوان گنجینه‌ای از باورهای فرهنگی اقوام، ضمن داشتن پیوند ناگسستنی با یکدیگر، نشان هویت و فرهنگ هر کشوری و بخشی از میراث آن است. همچنین دارای جنبه‌های نشاط و شادابی و پیوستگی عمیق با زندگی و معیشت مردم است و از مهم‌ترین اجزاء فرهنگ و فولکلور مردم هر ناحیه به شمار می‌آید. کشور پهناور ایران نیز با تمدن چند هزار ساله‌اش مجموعه‌ای است از اقوام با فرهنگ‌های مختلف. لذا به دلیل شرایط اقلیمی متفاوت هر یک از اقوام، بازی‌ها و سرگرمی‌های رایج در میان مردم نیز از تنوع بسیاری برخوردار است.

غبار فراموشی را از بازی‌های سنتی پاک کنیم
اشاره شد که تغییر سبک زندگی و ورود عجیب و با سرعت تکنولوژی به زندگی امروز، شرایطی متفاوت را پیش روی ما قرار داده است. در دسترس ترین ابزار تکنولوژی گوشی‌های تلفن همراه هوشمند است که یک حصار بلند بین بچه‌های امروز و خانواده شکل داده است. کم تحرکی و آسیبهای روحی اولین دستاورد منفی تکنولوژی است که بر اساس گفته بزرگان و کارشناسان امور باید برای رهایی از این شرایط اقدام به احیای دوباره بازی‌ها کرد.

کارشناسان مسائل اجتماعی بر این باورند که برای حفظ این بازی‌ها باید به همان امکاناتی متوسل شد که در مدارس وجود دارند. مدرسه در حال حاضر بهترین مکانی است که می‌توان امکان برگزاری این بازی‌ها را در آنجا فراهم کرد. انجام بازی‌های بومی و محلی در مدرسه سبب می‌شود که دانش آموزان در عمل جذابیت‌های این بازی‌ها را درک و به سوی آنها جلب شوند.

در هر منطقه با توجه به فرهنگ خاص آن، بازی‌های محلی و بومی معینی انجام می‌شوند که از اقلیم هر منطقه اثر می‌گیرند، به طوری که مناطق کوهستانی، جنگلی و کویری، هر یک بازی‌های مربوط به خود را دارد.
هر بازی بومی پیامی دارد که هویت فرهنگی مردم را در قدیم روشن و منتقل می‌کند. این بازی‌ها ضمن ایجاد نشاط و شادابی در دانش آموزان به معرفی فرهنگ و آداب اجتماعی اقوام متفاوت می‌پردازند که می‌توان به عنوان یک رویکرد فرهنگی به آن توجه کرد.نیاز نداشتن به لباس و تجهیزات خاص را می‌توان از ویژگی‌های بازی‌های بومی و محلی برشمرد. این بازی‌ها چه به عنوان وسیله‌ای برای ایجاد هیجان و فراغت تلقی شوند، چه به عنوان برنامه‌ای ورزشی، بخش از الگوی فرهنگی ما هستند که با فراموشی آنها، بخشی از خاطره رفتاری پدران و مادران خود را از دست می‌دهیم.

نکتۀ مهم دیگر، ظرفیتی است که به منظور ایجاد تنوع در امکانات اوقات فراغت در این بازی‌ها وجود دارد. هر بازی بومی و محلی دنیایی از باورهای فرهنگی یک قوم و یک محل را در دل خود به امانت دارد. با احیاء هرکدام از این بازی‌ها در زمانه‌ای که استفاده از فناوری به عادت پذیرفتۀ جمعی آدمیان تبدیل شده است، علاوه بر این‌که بخشی از خاطره نیاکان ما را احیاء می‌کند، به‌آسانی ظرفیت بسیار زیاد این بازی‌ها برای ایجاد تنوع در اوقات ورزشی و فراغت کودکان و نوجوانان نیز بروز می‌یابد.

سخن پایانی
تحرک، پویایی و نشاط در دوران کودکی، متضمن سلامت جسم و روان در دیگر دوره های زندگی است. هر اندازه کودکان در خانواده و جامعه، احساس نشاط کنند و از تنش های ذهنی دور باشند، بی شک در یادگیری آداب و مهارت های اجتماعی و ساختن جامعه ی قانون مند و پویا در آینده موفق تر خواهند بود. یکی از راه کارهای داشتن کودکانی شاد و امیدوار، توجه به بازی و انجام فعالیت های بدنی و ورزشی است. متأسفانه در جامعه ی کنونی، بیش تر نوجوانان به دلایلی که شرح داده شد، کم تر به بازی های حرکتی از خود علاقه نشان می دهند! امید است خانواده ها نیز در آستانه ی تعطیلات تابستانی و فراغت بیش تر فرزندان شان، به اهمیت این موضوع بیش تر پی ببرند و در محدود کردن فرزندان شان در استفاده ی افراطی از بازی های رایانه ای، تلاش بیش تری از خود نشان دهند و برای سرگرم کردن فرزندان شان، آن ها را با ابزارهای الکترونیکی مختلف مسلح نکنند؛ چراکه خلع سلاح کودکان از این ابزار، کاری بسیار پُرهزینه و زمان بَر است!